Obowiązek naprawienia szkody – czym jest?

Obowiązek naprawienia szkody jest jednym ze środków kompensacyjnych przewidzianych przez polskie prawo. Ma on na celu zapewnić osobie poszkodowanej zaspokojenie jej interesów majątkowych, które w mniejszy bądź większy sposób zostały naruszone przez sprawcę jakiegoś przestępstwa. Jak obowiązujące przepisy dokładnie definiują  obowiązek naprawienia szkody? Kiedy sąd może o nim orzec? Jakie przesłanki muszą zostać spełnione i o jakich formalnościach powinien pamiętać poszkodowany?

Obowiązek naprawienia szkody reguluje art. 46 kodeksu karnego. Przepis ten stanowi:

§ 1. W razie skazania sąd może orzec, a na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej orzeka, stosując przepisy prawa cywilnego, obowiązek naprawienia, w całości albo w części, wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; przepisów prawa cywilnego o możliwości zasądzenia renty nie stosuje się.

§ 2. Jeżeli orzeczenie obowiązku określonego w § 1 jest znacznie utrudnione, sąd może orzec zamiast tego obowiązku nawiązkę w wysokości do 200 000 złotych na rzecz pokrzywdzonego, a w razie jego śmierci w wyniku popełnionego przez skazanego przestępstwa nawiązkę na rzecz osoby najbliższej, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu. W razie gdy ustalono więcej niż jedną taką osobę, nawiązki orzeka się na rzecz każdej z nich.

§ 3. Orzeczenie odszkodowania lub zadośćuczynienia na podstawie § 1 albo nawiązki na podstawie § 2 nie stoi na przeszkodzie dochodzeniu niezaspokojonej części roszczenia w drodze postępowania cywilnego.

Co ważne – złożenie wniosku o naprawienie szkody sprawia, że omawiany środek kompensacyjny ma charakter obligatoryjny. Należy natomiast pamiętać, że musi dojść wcześniej do szkody i powinna ona mieć bezpośredni związek przyczynowy z popełnionym przez sprawcę przestępstwem. Jeśli wniosek o naprawę szkody nie zostanie zgłoszony, sąd morze orzec o takim obowiązku w trybie fakultatywnym. Zdarza się również, że zamiast tego środka, sąd decyduje się przyznać poszkodowanemu nawiązkę. Warto pamiętać, że jeśli szkoda została już w jakimś stopniu naprawiona przed wydaniem wyroku, wówczas obowiązek orzekany sądownie powinien dotyczyć tylko brakującej części rekompensaty.

Jaką formę przyjmuję obowiązek naprawienia szkody?

Trzeba pamiętać, że obowiązek naprawienia szkody nie jest rodzajem kary, a formą rekompensaty strat, jakie poniosła w wyniku czyichś działań osoba poszkodowana. Zakres obowiązku naprawy wyznacza się w pierwszej kolejności przez przepisy prawa cywilnego. Na ich podstawie określa się wielkość szkody majątkowej lub doznanej krzywdy. Zwykle obowiązek naprawienia szkody oznacza, że sprawca nieszczęśliwego zdarzenia zostaje zobligowany do zapłaty określonej sumy pieniędzy, np. potrzebnej do pokrycia kosztów leczenia schorzeń wynikających z wyrządzonej krzywdy. O tym, w jakim stopniu sprawca zdarzenia będzie musiał naprawić wyrządzone szkody, sąd zadecyduje, zwracając uwagę także na stopień przyczynienia się pokrzywdzonego do jej powstania. Jest to więc kwestia bardzo indywidualna i zależna od konkretnego przypadku. Jeśli kwota uzyskana w postępowaniu karnym nie pokryła całości roszczenia (czyli okazała się niewystarczająca), wówczas pokrzywdzony może dodatkowo dochodzić jej wyrównania w postępowaniu cywilnym.

Wniosek o naprawienie szkody – w jakiej formie go złożyć?

Jak zostało wspomniane – złożenie wniosku o naprawienie szkody sprawia, że sąd zostaje zobligowany do orzeczenia takiej decyzji z urzędu (oczywiście wtedy, gdy w danym przypadku zostały spełnione przesłanki materialnoprawne). Warto więc tego rodzaju dokument przedłożyć. Może być on sporządzony pisemnie bądź ustnie złożony do protokołu. Już na etapie wnioskowania zaleca się precyzyjnie wyliczyć wysokość poniesionych szkód oraz wyjaśnić związek między ich powstaniem, a popełnionym przez sprawcę przestępstwem.

Obowiązek naprawienia szkody – w jakim czasie?

O czasie naprawienia szkody przez jej sprawcę decyduje sąd. Termin ten powinien wynikać z wyroku skazującego. Jeśli natomiast nie wynika z niego żadna konkretna data dopełnienia tego obowiązku, przyjmuje się, że środek kompensacyjny staje się niezbędny po uprawomocnieniu orzeczenia.

Obowiązek naprawienia szkody jako środek probacyjny

Obowiązek naprawienia szkody określa się przede wszystkim jako środek kompensacyjny. Według polskiego prawa może jednak posłużyć również jako środek probacyjny, czyli służący resocjalizacji. Jeśli sąd zdecyduje się na takie rozwiązanie, musi w swoim orzeczeniu wskazać formę wykonania obowiązku oraz termin jego dopełnienia.

Obowiązek naprawienia szkody – kiedy sąd nie jest uprawniony do orzeczenia?

W pewnych sytuacjach sąd, nawet po złożeniu wniosku przez poszkodowanego, nie będzie mógł orzec obowiązku naprawienia szkody. Taka sytuacja ma miejsce wówczas, gdy szkoda nie ma bezpośredniego związku z popełnionym przez sprawcę czynem. Ponadto, warto pamiętać o tzw. klauzuli antykumulacyjnej z art. 415 § 1 zdanie drugie k.p.k.: ”nawiązki na rzecz pokrzywdzonego, obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę nie orzeka się, jeżeli roszczenie wynikające z popełnienia przestępstwa jest przedmiotem innego postępowania albo o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono. Zapis ten oznacza, że postępowanie cywilne uniemożliwia uzyskanie rekompensaty na drodze karnej. Proces cywilny, bez względu na to, na jakim etapie się znajduje, będzie mieć w tym przypadku pierwszeństwo”.